HPV: meer dan baarmoederhalskanker

HPV, dat is toch dat virus dat baarmoederhalskanker veroorzaakt? Ja, maar wist je al dat het virus ook een grotere kans geeft op kanker in de mondkeelholte? En dat vaccineren niet alleen vrouwen maar ook mannen beschermt tegen kanker? We zetten feiten en fabels op een rij over het Humaan Papilloma Virus, samen met oncologisch hoofd-halschirurgen Remco de Bree en Johannes Rijken.

Read in English >

Jongens moeten zich alleen laten vaccineren om meisjes te beschermen

“Dat is echt een hardnekkige misvatting onder puberjongens”, vertelt Johannes Rijken. “Ja, vrouwen kunnen door HPV baarmoederhalskanker krijgen, en ook kanker aan de vagina en schaamlippen. Maar het virus kan ook kanker bij mannen veroorzaken, zoals anus- en peniskanker. En bovendien kunnen zowel mannen als vrouwen kanker in de mondkeelholte oplopen door HPV.”

De ‘mondkeelholte’ (orofarynx) is een specifiek deel van de keelholte. In de mondholte en rest van de keelholte speelt HPV geen rol.

HPV verspreidt zich via seks

Voor HPV geldt hetzelfde als voor andere soa’s: de ziekten worden verspreid door geslachtsgemeenschap. Het virus kan ook worden overgedragen door orale seks, wat tot kanker in de mondkeelholte kan leiden.  “Voor mondkeelholtekanker zijn orale seks en het aantal seksuele partners duidelijke risicofactoren”, legt Remco de Bree uit. “Het virus kan zich verplaatsen van de baarmoederhals naar de mondkeelholte.”

“Ook zijn er sterke aanwijzingen dat het virus zich indirect, via de handen, vingers, huid of mond, kan verspreiden”, vult Johannes aan. Dit gevaar bestaat met name nadat de geslachtsdelen net daarvoor zijn aangeraakt.

Vaccineren heeft vooral zin voordat je seksueel actief wordt

Het vaccin beschermt alleen tegen HPV, maar haalt het niet weg wanneer het al in je lichaam aanwezig is. Remco: “Je moet voorkomen dat je HPV krijgt, en dat doe je door veilige seks en vaccineren. Als het virus er eenmaal zit, heeft prikken weinig zin meer. Op jonge leeftijd raken mensen meestal besmet. Dan kan het zich jaren stilhouden, en rond je 40^ste komt het dan tot uiting als hoofd-halskanker. Daarom is het zo belangrijk om je al te laten vaccineren in je puberteit en liever nog eerder.”

Er is maar één soort HPV

“Er zijn verschillende subtypes van het virus, en die leiden niet allemaal tot kanker”, legt Remco uit. “Mensen lopen alleen gevaar door de zogeheten hoog-risicovarianten’. De vaccinatie in Nederland beschermt tegen de HPV-subtypes 16 en 18. Dat zijn verreweg de meest voorkomende verwekkers.”

Als vrouwen zijn gevaccineerd tegen HPV, hebben ze dus geen uitstrijkje meer nodig

Omdat er ook nog HPV-varianten zijn waar het vaccin niet tegen beschermt, zoals het subtype 33, is het nog steeds belangrijk dat vrouwen meedoen aan het Bevolkingsonderzoek Baarmoederhalskanker en een uitstrijkje laten maken. “En ook is het belangrijk dat je naar de huisarts gaat wanneer je langer dan drie weken keelklachten hebt”, vult Remco aan.

Een keeluitstrijkje heeft geen zin bij HPV

Bij COVID bijvoorbeeld maak je een keeluitstrijkje om het virus op te sporen. Waarom is dat bij HPV niet mogelijk? “HPV is veel minder gevoelig voor speekseltesten dan COVID”, zegt Remco. “HPV nestelt zich veel dieper in de keel, in het amandelweefsel, in het gebiedje dat we de ‘ring van Waldeyer’ noemen. Dat is lymfeklierachtig weefsel, dat allerlei bacteriën en andere ziektekiemen weg vangt uit de lucht die naar je longen gaat.”

Het ultieme streven is wel om ooit een makkelijke test te vinden waarmee HPV in de mondkeelholte kan worden gezocht. Remco: “Uiteindelijk streven we natuurlijk naar een test waarvoor je niet naar de specialist in het ziekenhuis hoeft. Want we willen dat mensen er eerder bij zijn, al voordat ze klachten krijgen. Bijvoorbeeld iets dat ze bij de huisarts kunnen laten doen, net zoals een baarmoederuitstrijkje. Voor zo’n makkelijke test is nog heel veel onderzoek nodig maar ik geloof dat er uiteindelijk iets gaat komen.”

Als je eenmaal HPV hebt, kom je er nooit meer vanaf

8 op de 10 mensen raken ooit besmet met HPV. Daar merk je niets van, en in de meeste gevallen ruimt je lichaam het virus binnen 2 jaar op. Zo’n 20 procent van de mensen raakt de infectie niet kwijt. Het virus kan dan cellen infiltreren en beschadigen. Die afwijkende cellen groeien mogelijk uit tot kanker.

“HPV kan een tijdlang minder actief blijven, maar nog wel aanwezig zijn”, vertelt Remco. “Dat zien we bijvoorbeeld nadat we mensen hebben behandeld voor een tumor in de mondkeelholte. Na bestraling (radiotherapie) en chemotherapie is het virus meestal samen met de tumor ‘vernietigd’, en komt het onder een bepaalde kritieke grens. We hebben sterke vermoedens dat de kans dat de kanker terugkomt groot is als HPV later weer opleeft.” 

Om die vermoedens verder te onderzoeken, kregen Remco en zijn team in 2023 een grote subsidie (bijna 1,3 miljoen euro) van KWF Kankerbestrijding.

“Nadat mensen zijn behandeld voor kanker in de mondkeelholte, gaan ze standaard een intensief nacontroletraject in”, legt Remco uit. “Vijf jaar lang zien we ze om de paar maanden, in totaal minimaal 10 keer. Bij de controlemomenten gaan we nu ook hun bloed testen op HPV. We willen zo volgen hoe het virus zich ontwikkelt.”

Remco en zijn team werken hiervoor samen met 13 andere hoofd-halscentra in Nederland. “Wat is de kritieke grens van HPV: wanneer komt de kanker weer terug? Hoe moeten we de resultaten interpreteren? Wanneer kunnen we het beste prikken op HPV? Welke bloedtest werkt het best? Dat moeten we allemaal nog leren.”

Recent hebben de onderzoekers nog een nieuwe subsidie (2,1 miljoen euro) van KWF Kankerbestrijding gekregen. Daarmee gaan ze tegelijkertijd een mogelijk nog gevoeligere HPV-test op vergelijkbare wijze landelijk onderzoeken. Deze bloedtest is ontwikkeld in Amsterdam UMC en wordt in nauwe samenwerking met UMC Utrecht onderzocht.

Geen HPV gevonden in je uitstrijkje? Dan is je hele lichaam HPV-vrij

Je hoeft dan in elk geval niet bang te zijn voor baarmoederhalskanker: het virus heeft in dat gebied geen cellen aangetast. “Maar HPV kan zich dan nog steeds hebben verstopt in je amandelweefsel en daar de ontwikkeling van kanker in de mondkeelholte in gang zetten”, verduidelijkt Remco.

Mensen met mondkeelholtekanker zijn ouder

“De klassieke mondkeelholtekankerpatiënt is inderdaad wat ouder, gemiddeld 63 jaar. Het gaat dan vaak om rokers en drinkers, en meer mannen dan vrouwen”, vertelt Johannes. “Maar HPV-dragers zijn juist veel jonger wanneer ze de ziekte krijgen. Ze leven vaak gezond, roken en drinken niet, sporten volop.” 

“Ze komen vaak pas bij ons wanneer ze duidelijke klachten krijgen, meestal een zwelling in de hals”, vult Remco aan. “Zij hebben dan typisch een grote lymfeklieruitzaaiing en een kleine primaire tumor. De klassieke patiënt met mondkeelholtekanker heeft vaak juist een grote primaire tumor.”

De prognose van HPV-gerelateerde mond-keelholtekanker is wel beter. “De tumoren van deze groep patiënten reageren sterker op de bestraling, en de  lichamelijke conditie van deze groep patiënten is beter. De klassieke patiënt met mondkeelholtekanker krijgt dezelfde behandeling maar heeft vaak een matige prognose.”

“Belangrijk om te realiseren is dus dat je ook deze ziekte kunt krijgen als je topfit en jong bent”, waarschuwt Johannes. “We zien de cijfers van kanker in de mondkeelholte stijgen, behandelen vaker jongere patiënten, en dat komt door HPV. Juist daarom is die vaccinatie zo belangrijk. Als meer jongeren zich laten vaccineren, hoeven we hopelijk op termijn minder HPV-gerelateerde mondkeelholtekankerpatiënten te behandelen. We merken nu al dat minder vrouwen baarmoederhalskanker krijgen in de landen die het eerst zijn begonnen met de HPV-vaccinatie.”

Bij kanker in de mondkeelholte is een risicovolle operatie nodig

Vroeger verwijderden chirurgen standaard tumoren uit de mondkeelholte maar dat gebeurt meestal niet meer. “Bij opereren moet je een toegangsweg naar de tumor creëren en daarbij kunnen bepaalde structuren gemakkelijk beschadigd raken”, verduidelijkt Remco. “Spreken en slikken kunnen zo bijvoorbeeld worden aangetast. We denken dat met radiotherapie, met of zonder chemotherapie, deze functies beter behouden blijven. Vandaar dat we nu op deze manier behandelen. Ook met deze behandeling kan de kanker helemaal verdwijnen.”

HPV-gerelateerde tumoren worden vooralsnog hetzelfde behandeld als rokers- en drinkerstumoren. Maar wereldwijd wordt nu wel onderzocht of de behandeling van HPV-gerelateerde mond-keelholtekanker minder intensief kan worden omdat deze tumoren beter reageren op de behandeling.

“Aan de andere kant: misschien reageert de HPV-groep ook juist beter op de behandeling omdat ze over het algemeen gezonder zijn? En wellicht doet een afzwakking van de behandeling het positieve effect dan juist weer teniet? Dat moet echt nog goed worden onderzocht”, verduidelijkt Remco. 

Door volop innovaties worden ook bestraling en chemotherapie steeds minder belastend voor de patiënt. Met de MR-Linac bijvoorbeeld kunnen hoofd-halstumoren preciezer worden bestraald. Daardoor zijn minder sessies nodig: bijvoorbeeld 10 in plaats van de 30 tot 35 bestralingen met een conventioneel bestralingsapparaat.

“Daarnaast doen we ook uitgebreid onderzoek naar het voorspellen van het resultaat van de bestraling, zodat we onder meer de intensiteit van de behandeling vroegtijdig aan kunnen passen”, legt Remco uit. “Tijdens de radiotherapeutische behandeling willen we daarom ook regelmatig het HPV in het bloed bepalen bij patiënten met HPV-gerelateerde mondkeelholtekanker.”

Als vrouwen baarmoederhalskanker hebben, hoeven hun partners zich niet meteen te laten checken op HPV en kanker

Je hebt meer kans op bijvoorbeeld mondkeelholtekanker als je partner HPV en/of baarmoederhalskanker heeft. “Maar statistisch gezien is die kans ontzettend klein, want kanker in het hoofd-halsgebied blijft nog steeds zeldzaam. Op voorhand screenen levert dan ook onnodige stress op bij mensen, en een hoop onnodige kosten”, zegt Johannes.

Jaarlijks krijgen in Nederland zo’n 900 vrouwen de diagnose baarmoederhalskanker. De kans dat er dan ook sprake is van mond-keelholtekanker, bij de vrouw zelf of bij haar partner, is heel beperkt. Slechts 3 procent van alle kankers bevindt zich in het hoofd-halsgebied. En dat getal omvat niet alleen kanker in de mondkeelholte, maar ook hoofd-halstumoren die niet door HPV worden veroorzaakt, zoals stemband-, tong of speekselklierkanker. En het aantal patiënten met mondkeelholtekanker door roken of drinken wordt hier ook in meegeteld. Het percentage voor specifiek HPV-gerelateerde mond-keelholtekanker ligt dus nog veel lager dan die 3 procent.

En een MRI-scan, voor de zekerheid, om te checken op kanker in het mond-keelgebied wanneer baarmoederhalskanker wordt gevonden bij jezelf of bij je partner? “Ook dat heeft weinig nut, want in het zeldzame geval dat er al een tumor zit in je amandelweefsel, is hij vaak nog heel klein. Dan heb je alleen maar schijnzekerheid”, vertelt Johannes.

“Maar als je klachten krijgt in het hoofd-halsgebied en die langer dan 3 weken aanhouden, moet je wel naar je huisarts gaan, want een iets verhoogd risico is er natuurlijk wel als je (ex-)partner baarmoederhalskanker heeft”, vult Remco aan. 

(Bronnen cijfers: IKNL en RIVM)

Meer informatie

Video: vaccineer tegen HPV

Met Johannes Rijken en zijn broer, gynaecologisch oncologisch chirurg Marcus Rijken.

Hoofd-halskanker: over de behandeling van hoofd-halskanker bij UMC Utrecht. 

Make Sense: wanneer moet je naar de dokter bij hoofd-halsklachten? Het 1-voor-3-schema en meer tips van de Patiëntenvereniging HOOFD-HALS.