Op 20 juni 2022 hield Bas Oldenburg, als hoogleraar inflammatory bowel disease verbonden aan UMC Utrecht, zijn oratie getiteld “Ontrafeling van het IBD enigma”. In deze lezing ging hij in op de ontwikkelingen op het gebied van de diagnose, behandeling, onderzoek en onderwijs met betrekking tot chronische ontstekingen van het maag-darmkanaal zoals colitis ulcerosa en de ziekte van Crohn. Mede door het onderzoek dat Oldenburg in Utrecht leidt komen de oorzaken van IBD steeds beter in beeld en kunnen patiënten steeds vaker een behandeling op maat krijgen.

Chronische darmontsteking, ook bekend als inflammatory bowel disease (vaak afgekort tot IBD) werden in 1959 voor het eerst beschreven. De aandoening kenmerkt zich door een chronische ontsteking van het maag-darmkanaal. In Nederland lijden bijna 100.000 mensen aan zo’n aandoening, die grote consequenties heeft voor het dagelijks leven, opleiding, werk, en gezinsleven. Mensen met de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa hebben veel last van buikpijn en diarree. Echter, ongeveer 40 procent van hen gaat ook gebukt gaat onder ernstige vermoeidheid en prikkelbare darm-achtige klachten, ook als de darmontsteking onder controle is. Bovendien zijn het voor het getroffen individu, de gezondheidszorg en de maatschappij kostbare aandoeningen.

Ontstekingsziekten

IBD zijn zogenaamde systeemziekten: niet alleen de darm raakt ontstoken, maar ook de huid, gewrichten, de ogen, lever en longen kunnen in verschillende combinaties en gradaties betrokken raken. De ziektesymptomen kunnen vaak worden onderdrukt, maar genezing is niet mogelijk. IBD maakt onderdeel uit van een grotere familie, de zogenaamde IMID’s: Immune Mediated Inflammatory Disorders, waartoe bijvoorbeeld ook reumatoïde artritis en psoriasis behoren. In zijn oratie zei Bas Oldenburg: “Van oudsher is de interactie tussen de verschillende medische disciplines (zoals de dermatologie, MDL-ziekten en reumatologie) die zich bezig houden met deze ziektebeelden niet optimaal. Het unieke Utrechtse initiatief om een IMID-polikliniek op te zetten waar vertegenwoordigers van verschillende specialismen aan bijdragen, en de samenvoeging in het UMC Utrecht van een groot aantal laboratoria tot het Center of Translational Immunology (CTI) biedt kwalitatief hoogstaande zorg en fantastische kansen om deze aandoeningen beter te doorgronden.”

Oorzaak onbekend?

Naar de oorzaak van IBD is de afgelopen 20 jaar veel onderzoek gedaan, maar het is nog steeds niet bekend waarom de ene persoon ziek wordt en de andere niet. Onderzoekers weten wél dat erfelijke factoren, omgevingsfactoren, afwijkingen van de bacteriesamenstelling in de darm (darmflora of microbioom) en verstoringen van het afweersysteem een rol kunnen spelen. Volgens Oldenburg laat de ontstaansgeschiedenis van IBD zich het best laat illustreren volgens het Zwitserse kaas-principe. Hij legt uit: “Het uit meerdere lagen bestaande verdedigingsmechanisme van de darm verschilt per individu en is nooit volledig dekkend: er bestaan altijd kleinere of grotere defecten: de gaten in de kaas. Bij patiënten met aanleg voor dergelijke aandoeningen zijn de gaten groter of talrijker dan gebruikelijk. Dit resulteert niet altijd in ziekte: pas als om wat voor reden dan ook, de gaten van de verschillende verdedigingsmechanismen opgelijnd zijn kan, in aanwezigheid van een uitlokkende factor (‘trigger’), de ziekte ontstaan.”

Onderzoek en Onderwijs

Het IBD-onderzoek in het UMC Utrecht onder leiding van Bas Oldenburg spitst zich toe op een drietal hoofdvragen: (1) Waarom krijgt iemand IBD en is dit te voorkómen?, (2) Hoe kunnen we IBD beter behandelen?, en (3) Kunnen we dikke darmkanker – dat vaak voorkomt bij patiënten met IBD – voorkómen? Vele studies door promovendi onder leiding van Bas Oldenburg hebben daarbij het afgelopen decennium significant bijgedragen aan een verdere ontrafeling van het IBD-enigma. Exemplarisch hiervoor is de TWIN-studie, waarbij onderzocht wordt welke effecten omgevingsfactoren, voeding, veranderingen in het afweersysteem, de darmflora, de functie van het darmslijmvlies, metabolieten en genetische factoren hebben op (het ontstaan van) IBD.

Video van een interview met MDL-arts Bas Oldenburg en arts-onderzoeker Eelco Brand over de TWIN-studie:

Als academicus vindt Oldenburg ook onderwijs en opleiding erg belangrijk: “Naast wetenschappelijk onderzoek beschouw ik het delen van kennis en het aanleren van vaardigheden, dus onderwijs en opleiding, als mijn belangrijkste andere academische taken. Als opleider voor het specialisme MDL-ziekten en als coördinator van een deel van het onderwijs voor 2^de-jaars geneeskundestudenten kan ik hier met veel plezier mijn bijdrage aan leveren. De positie van het onderwijs is in het UMC Utrecht tot mijn grote genoegen steviger geworden. Er zijn carrièrepaden voor getalenteerde docenten en de waardering voor goed docentschap is toegenomen, hoewel -naar mijn idee- dit nog steeds beter kan.”

Wetenschappelijke basiskennis

Tot slot denkt Bas dat de studie geneeskunde, nu grotendeels een beroepsopleiding, een sterker academische profiel zou moeten krijgen met veel meer ruimte voor wetenschappelijk onderzoek. Ook wetenschapsfilosofie verdient volgens hem een steviger positie in het curriculum. Dit geldt overigens niet alleen voor de studie geneeskunde. Iedere Nederlander dient wat Oldenburg betreft al op de basisschool kennis te nemen van de basisprincipes van de wetenschap en bijvoorbeeld nagedacht te hebben over vragen zoals ‘wat is kennis?”, wat zijn waarheden/feiten?‘. Dit leidt, naar zijn stellige overtuiging, tot beter begrip en draagvlak voor onderzoek, wetenschappelijke nuanceringen en vertalingen van wetenschap naar beleid.

Voor de volledige tekst van de oratie van Bas Oldenburg, klik hier.

Over Bas Oldenburg
Bas Oldenburg studeerde geneeskunde aan de Universiteit Utrecht en promoveerde in 2001 in Utrecht op een onderzoek met de titel “Inflammatory bowel disease, iron and homocysteine”. In 1990 begon hij zijn opleiding tot internist in het UMC Utrecht, gevolgd door een traject tot gastro-enteroloog. Sinds 2000 is Bas Oldenburg als staflid verbonden aan de afdeling Maag-, Darm-, Leverziekten (MDL) van het UMC Utrecht, met als aandachtsgebied IBD. In 2020 werd hij benoemd tot hoogleraar inflammatory bowel disease aan de Universiteit Utrecht. Daarnaast is Bas Oldenburg supervisor van gastro-enterologen in opleiding in het UMC Utrecht, plaatsvervangend hoofd van de afdeling MDL-ziekten en coördinator van een aantal MDL-modules van de Selectieve Utrechtse Medische Master (SUMMA). Verder is hij voorzitter van het postacademisch onderwijsprogramma van de Nederlandse Vereniging voor Gastro-enterologie, auditor van het Nederlandse GI fellow opleidingsprogramma en lid van het Nederlands Initiatief Crohn en Colitis (ICC) en de sectie IBD van de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. Bas Oldenburg is auteur van ongeveer 200 wetenschappelijke artikelen.