Het tuberculosevaccin (of BCG-vaccin) beschermt ouderen met comorbiditeit niet tegen ziekteverschijnselen als gevolg van een besmetting met het coronavirus. Dit blijkt uit de BCG-PRIME studie die is gestart tijdens de beginperiode van de coronapandemie toen er nog geen vaccins tegen het virus beschikbaar waren. Als een gezamenlijke effort werd de studie in zeer korte tijd opgezet en uitgevoerd in 20 Nederlandse ziekenhuizen onder leiding van UMC Utrecht. Nadat de belangrijkste uitkomsten in 2021 al naar buiten werden gebracht, zijn de volledige resultaten van de studie deze week gepubliceerd in het vakblad Clinical Microbiology and Infection.

In het begin van de coronapandemie was er een grote medische en maatschappelijke behoefte aan een vaccin dat bescherming kon bieden tegen (de gevolgen van) coronabesmetting. Dit gold vooral voor ouderen met comorbiditeiten omdat al snel duidelijk was dat zij een groter risico hadden op een ernstig beloop van de infectie. Een kandidaat-middel om de periode te kunnen overbruggen totdat er effectieve coronavaccins en antivirale middelen beschikbaar kwamen was het Bacillus Calmette-Guérin (BCG)-vaccin. Dit vaccin – het meest toegediende vaccin ter wereld - wordt in vele landen al tientallen jaren gebruikt om tuberculose (TBC) te voorkomen. Het BCG-vaccin heeft de bijkomende eigenschap dat het via het aangeboren immuunsysteem een afweer induceert die breder is dan enkel tegen TBC. Bovendien hadden enkele kleine studies laten zien dat dit vaccin dergelijke ouderen mogelijk kan beschermen tegen – met name virale - luchtweginfecties.

Grote Nederlandse studie

De veronderstelling dat het BCG-vaccin mogelijk beschermt tegen ernstige COVID-19 bracht Nederlandse onderzoekers onder leiding van het UMC Utrecht ertoe om met spoed een grote, goed gecontroleerde studie op te zetten die een definitief antwoord kon geven op de vraag of het BCG-vaccin ouderen met co-morbiditeit beschermt tegen COVID-19. De studie werd vanaf september 2020 uitgevoerd door 20 Nederlandse ziekenhuizen, waaronder alle UMC’s en de Santeon topklinische ziekenhuizen, met hulp van een subsidie van € 8.5 miljoen van ZonMW.

Geen bescherming door BCG-vaccin

Arts-onderzoeker en eerste auteur van het artikel Eva Koekenbier (Programma Epidemiologie van Infectieziekten, UMC Utrecht) vat de belangrijkste resultaten van de BCG-PRIME studie samen: “De belangrijkste uitkomst van de BCG-PRIME studie was het optreden van COVID-19. De analyse liet zien dat ziekteverschijnselen als gevolg van COVID-19 even vaak voor kwamen (hazard ratio 1.12; 95% betrouwbaarheidsinterval 0.87-1.44) bij ouderen met co-morbiditeit die het BCG-vaccin hadden gekregen (129 van de 3,058 deelnemers) als bij degenen die een placebo hadden ontvangen (115 van de 3,054 deelnemers). Ook vonden we geen verschil tussen de twee groepen voor wat betreft het aantal ziekenhuisopnames door COVID-19, het aantal luchtweginfecties waarvoor medische behandeling nodig was, het aantal ernstige bijwerkingen en sterfte.”

Arts-onderzoeker Eva Koekenbier vaccineert een deelnemer aan de BCG-PRIME studie. Hugo de Jonge, destijds minister van VWS, kijkt toe (UMC Utrecht, december 2020)

Onderzoeksleider prof. Marc Bonten (Programma Epidemiologie van Infectieziekten, UMC Utrecht) voegt toe: “Ondanks dat de uitkomst van onze studie tegenviel, kunnen we trots zijn op het feit dat we het onderzoek – het grootste tot nu toe over dit onderwerp - in zeer korte tijd en onder grote druk succesvol hebben kunnen opzetten en uitvoeren. Al na 4 maanden konden we op basis van een voorlopige analyse concluderen dat er geen groot beschermend effect was. Voor toekomstige studies is dit zeker van belang. Dit onderzoek is een excellent voorbeeld van een bijzondere samenwerking waarbij de infrastructuur voor klinische studies binnen de UMC’s, de SANTEON ziekenhuizen en aan aantal andere ziekenhuizen goed gebruikt werd om snel te kunnen opschalen, waardoor we het benodigde aantal deelnemers in zo korte mogelijke tijd konden vaccineren.”

Het onderzoek

Aan de placebo-gecontroleerde BCG-PRIME studie deden tussen september 2020 en december 2021 in totaal 6,112 ouderen met co-morbiditeit van 60 jaar en ouder mee. Deelnemers werden gerekruteerd via ziekenhuisafdelingen, poliklinieken en trombosediensten. Via het ziekenhuis waar ze onder behandeling waren werden zij gedurende 6 maanden na vaccinatie gevolgd. De studie had twee primaire eindpunten: (a) het aantal gevallen van bewezen COVID-19, óf (b) het aantal gevallen van luchtweginfecties waarvoor een medische behandeling plaats vond. De studie is opgezet door het UMC Utrecht, met steun van het ministerie van VWS. Interimresultaten zijn in januari 2021 via een persbericht naar buiten gebracht.

Deelnemers aan de studie waren de Nederlandse UMC’s (Amsterdam UMC, Erasmus MC, LUMC, Radboudumc, UMC Groningen, UMC Maastricht, UMC Utrecht), Santeon topklinische ziekenhuizen (Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis, Catharina Ziekenhuis, Maasstad Ziekenhuis, Martini Ziekenhuis, Medisch Spectrum Twente, OLVG, St. Antonius Ziekenhuis) en verder Noordwest Ziekenhuis, Ziekenhuis Bernhoven, Haga Ziekenhuis, Ikazia Ziekenhuis, Meander Medisch Centrum en Rijnstate Ziekenhuis.

Publicatie

The writing committee for the BCG-PRIME study group: Koekenbier EL, Fohse K, Maat JS van de, Oosterheert JJ, Nieuwkoop C van, Hoogerwerf JJ, Brobusch MP, Bosch MAAJ van den, Wijgert JHH van de, Netea MG, Rosendaal FR, Bonten MJM, Werkhoven CH van. Bacillus Calmette-Guérin vaccine for prevention of COVID-19 and other respiratory tract infections in older adults with comorbidities: a randomized controlled trial. Clinical Microbiology and Infection 2023, In Press. DOI: https://doi.org/10.1016/j.cmi.2023.01.019