In de periode vlak voor en na het overlijden van een naaste komen veel aspecten naar voren waar niemand helemaal op is voorbereid. Zakelijke beslissingen lopen vaak dwars door alle gevoelens heen. Veel mensen hebben in deze verwarrende periode behoefte aan informatie en advies.
Rondom het overlijden van uw naaste uitklapper, klik om te openen
Binnen de afdeling Medische Oncologie van het UMC Utrecht zijn twee brochures ontwikkeld voor naasten. In deze brochure ‘Verlies van een naaste’ geven wij informatie over zowel zakelijke als emotionele aspecten die in de dagen vlak voor en na het overlijden van nut kan zijn. De brochure ‘En nu weer verder, zonder...’ geeft informatie over de periode na het overlijden en de uitvaart. U kunt deze eventueel later lezen.
De brochures zijn bedoeld als aanvulling op de gesprekken die u met de arts en de verpleegkundige zult voeren. In deze gesprekken kunt u uw specifieke vragen, wensen en behoeften kenbaar maken.
Wij spreken in deze brochure over uw naaste. Dit kan uw man, vrouw, vriend, vriendin, broer, zus, vader, moeder of uw kind zijn. Geen twee situaties zijn hetzelfde. Ook het moment waarop u dit leest kan heel verschillend zijn. Of uw naaste bevindt zich in het terminale stadium, of is al overleden.
We hopen we dat u zich enigszins zult herkennen in deze brochure.
Faciliteiten op de verpleegafdeling
In deze laatste fase kunt u gebruik maken van verschillende faciliteiten:
- U mag 24 uur per dag bij uw naaste aanwezig zijn. U kunt op de kamer van uw naaste blijven slapen. Daarnaast beschikt het Cancer Center over een gastenverblijf. Deze ‘hotelvoorziening’ bevindt zich in het ziekenhuis op D3. Het gastenverblijf telt een aantal logeerkamers en een huiskamer. Overdag is een vrijwilliger aanwezig. Elke kamer heeft twee eenpersoonsbedden, een eigen badkamer met wastafel, douche en toilet en een koelkast. Beddengoed en linnengoed zijn aanwezig en er zijn kookfaciliteiten beschikbaar. De kosten van een verblijf in een logeerkamer bedragen een bedrag per kamer per nacht, inclusief ontbijt. U kunt op drie manieren reserveren:
- Telefoon: 088 75 691 12 (op werkdagen tussen 9:00 en 16:00)
- Mail: gastenverblijf@umcutrecht.nl
- Internet: via het reserveringsformulier op de internetpagina www.umcutrecht.nl
- U kunt twee gastenmaaltijden bestellen via de voedingsassistente. Ook is er koffie- en thee beschikbaar in de corner naast de pantry.
- Daarnaast moet u rekening houden met parkeerkosten. Er is een mogelijkheid een dag- of een weekkaart van de parkeergarage op het ziekenhuisterrein te kopen. Een alternatief is de P + R garage De Uithof. Vraag de verpleegkundige of medewerker receptie naar de huidige tarieven.
Als u van één of meer van deze faciliteiten gebruik wilt maken, kunt u dit overleggen met de verpleegkundige die voor uw naaste zorgt.
Medische zorg
In de periode vlak voor het overlijden zal de zaalarts uw naaste minimaal eenmaal per dag bezoeken. De arts zorgt er samen met de verpleegkundige voor dat uw naaste zo min mogelijk last heeft van klachten en zo comfortabel mogelijk is.
Er worden in principe geen medische onderzoeken gedaan en bloed afgenomen. Ook controle van de bloeddruk, hartslag en temperatuur worden gestaakt.
Wilt u in deze periode graag de behandelend oncoloog spreken, dan kunt u dit aangeven bij de zaalarts of de verpleegkundige.
Laatste wensen
Het is goed te weten wat de wensen van uw naaste zijn als de dood zo dichtbij is. Misschien hebt u dit in een eerder stadium al samen besproken. De zorgverleners zullen zoveel mogelijk rekening houden met persoonlijke wensen van u en uw naaste, zoals het toedienen van het sacrament van de zieke, rituelen en kleding. Er mogen geen kaarsen gebrand worden op de kamer van uw naaste.
Het kan zijn dat er nog zaken rondom bijvoorbeeld de erfenis of de zorg voor de kinderen geregeld moeten worden. Het is mogelijk dat de notaris op de afdeling komt. U kunt uw wensen bespreken met de verpleegkundige die voor uw naaste zorgt.
Euthanasie
Soms overlijdt iemand op de afdeling, omdat aan de wens tot euthanasie tegemoet is gekomen. U kunt informatie over de euthanasieprocedure van de afdeling krijgen bij de verpleegkundige, de zaalarts of de oncoloog bij wie uw naaste onder behandeling is.
Waken
Waken is heel dicht bij iemand zijn die op sterven ligt en ervoor zorgen dat deze persoon niet alleen is. Dit kan heel waardevol zijn, zowel voor uw naaste als voor u. Het is een bijzondere, maar ook intensieve periode. Het is belangrijk om rustmomenten voor uzelf in te bouwen. Wij raden u aan om te inventariseren welke mensen willen en kunnen waken en een tijdschema te maken.
Wij gaan ervan uit dat ook als uw naaste niet meer reageert, hij of zij kan horen wat er tegen hem of haar wordt gezegd en wat er in de kamer wordt besproken. Het is goed om hier rekening mee te houden.
Soms treedt in de laatste fase van iemands leven verwardheid op. We noemen dit een terminaal delier. Dit kan voor u moeilijk zijn om te zien. We proberen dit zo goed mogelijk te behandelen.
Kinderen en afscheid nemen
U kunt als ouder moeite hebben om te bepalen in welke mate u uw kinderen het stervensproces van uw naaste wilt laten meebeleven. Het is de kunst voor ouders om de balans tussen blootstellen en beschermen te vinden. Wat te doen als de (groot)ouder er bijvoorbeeld steeds zieker en slechter uit gaat zien?
Soms lijkt het dan beter om de kinderen niet meer te laten komen. Voor veel kinderen werkt dit juist averechts, omdat ze zich dan buitengesloten voelen. Ze ontwikkelen later soms schuldgevoelens, omdat ze er te weinig zijn geweest.
Kinderen zijn gebaat bij het meemaken van de geleidelijke verandering. Zij kunnen de kloof niet overbruggen wanneer ze afscheid nemen van een (groot)ouder die er nog redelijk goed uitziet en vervolgens weken later afscheid nemen van een (groot)ouder die overleden is. Binnen de afdeling Medisch Oncologie is de brochure ‘Als een ouder niet meer beter wordt’ ontwikkeld. U kunt vragen om een exemplaar en/of uw vragen rond de begeleiding van kinderen bespreken met de verpleegkundige.
Het moment van overlijden
Tijdens de laatste dagen tot uren voor het overlijden kan de ademhaling van uw naaste veranderen. De ademhaling wordt oppervlakkiger, onregelmatiger en kan soms enkele seconden wegblijven. Dit hoort bij het normale proces van overlijden.
Iemand zien sterven is aangrijpend en emotioneel. In eerste instantie zal vooral het verdriet overheersen. Later zijn nabestaanden vaak ook dankbaar dat ze erbij waren.
| Joost: “Ik wilde niet bij mijn moeder zijn op het moment dat ze stierf. Maar ineens was het zover. En ik was er toch bij. Het heeft zo moeten zijn, denk ik, want ik heb er een goed gevoel aan overgehouden. En het was eigenlijk helemaal niet eng.” (brochure KWF) |
Ondanks het feit dat er voortdurend mensen aanwezig zijn rondom het sterfbed kan het toch nog gebeuren dat uw naaste sterft op een moment dat hij of zij alleen is. Dit is niet uitzonderlijk.
Praktische gang van zaken vlak na het overlijden uitklapper, klik om te openen
Direct na het overlijden
Na het overlijden stelt een arts officieel vast dat uw naaste is overleden en hij of zij ondertekent de overlijdensakte. Dit is wettelijk verplicht. Vaak zal de arts u vragen of er obductie mag plaatsvinden bij uw naaste. U hebt het recht dit te weigeren.
Bij obductie of sectie worden na overlijden alle inwendige organen bekeken en kleine weefselstukjes verzameld om later onder de microscoop te bekijken. Met dit onderzoek kan de uitgebreidheid van de ziekte en de uiteindelijke doodsoorzaak worden vastgesteld.
Als u toestemming geeft, vindt de obductie binnen 24 uur na het overlijden van uw naaste plaats. Vanzelfsprekend krijgt u tijd om op gepaste wijze afscheid te nemen. Ook na de obductie is het nog mogelijk om uw naaste te zien.
De definitieve uitslag van dit onderzoek krijgt u na ongeveer zes weken. U kunt hiervoor een afspraak maken met de behandelend oncoloog.
Orgaandonatie
Het kan zijn dat uw naaste zich heeft laten registreren als donor voor organen en/of weefsels. Het feit dat uw naaste kanker heeft en daar waarschijnlijk voor is behandeld, betekent veelal dat donatie niet mogelijk is. Indien donatie toch gewenst is, kunt u bij de arts navragen wat de eventuele opties zijn. De arts zal zelf niet het verzoek tot orgaan- en/of weefseldonatie doen.
Laatste verzorging
Nadat de arts het overlijden heeft vastgesteld, verzorgt de verpleegkundige van de afdeling uw naaste voor de laatste keer. U kunt daarbij aanwezig zijn en/of meehelpen.
Het geven van deze laatste verzorging wordt ook wel ‘afleggen’ genoemd. Het gaat om het sluiten van de ogen, het wassen van het lichaam en het aankleden van de overledene.
Het kan zijn dat u met elkaar kleding heeft uitgekozen. Om kreuken en vuil worden van de kleding te voorkomen, is het beter dat een medewerker van de uitvaartonderneming de gewenste kleding aandoet.
| Coby: “Mijn moeder had een heel mooie jurk uitgezocht. En ze wilde graag dat haar nagels gelakt zouden worden. Dat heb ik voor haar gedaan. Vreemd om met zo’n koud lichaam bezig te zijn. Maar ik was blij dat ik dit voor haar kon doen.” (brochure KWF) |
Na deze laatste verzorging krijgt u zolang als nodig is de gelegenheid om bij uw naaste te zijn. Daarna wordt uw naaste naar het mortuarium gebracht. Het is mogelijk dat een medewerker van de uitvaartonderneming de overledene vanaf het mortuarium naar huis brengt. Een andere mogelijkheid is dat de overledene naar een rouwcentrum overgebracht wordt. Meestal worden hierover afspraken gemaakt bij het inschakelen van de uitvaartondernemer. U krijgt een visitekaartje van de mortuariummedewerker mee naar huis, zodat de uitvaartonderneming contact kan opnemen.
Rond de uitvaart
Waarschijnlijk hebt u met uw naaste gesproken over de begrafenis dan wel crematie. In overleg met de uitvaartonderneming kunt u bepalen hoe u dit verzorgd wilt hebben. De verantwoordelijkheid voor de organisatie ligt bij de nabestaanden.
Normaal gesproken moet iemand binnen vijf dagen na overlijden begraven of gecremeerd worden. De sterfdag zelf wordt niet meegerekend. Het is goed om te weten dat de begrafenisondernemer uitstel kan aanvragen bij de gemeente als hiervoor dringende redenen zijn.
Kinderen en de uitvaart
Wanneer er kinderen in het gezin zijn, zult u zich mogelijk de vraag stellen of u hen mee moet nemen naar de begrafenis of crematie.
Dit is natuurlijk afhankelijk van de situatie van het kind, maar meestal is het goed om uw kind mee te nemen.
Het beleven van de begrafenis of crematie helpt kinderen om een duidelijk(er) besef van het overlijden te krijgen en dit helpt om het verlies te verwerken. Dit geldt ook voor jonge kinderen. U kunt uw kinderen bijvoorbeeld vragen om tekeningen te maken of bloemen plukken om in de kist te leggen. Zorg dat er iemand tijdens de plechtigheid aanwezig is die zich over de kinderen kan ontfermen als u het even niet meer aankunt.
De eerste dagen na het overlijden van uw naaste uitklapper, klik om te openen
De eerste dagen na het overlijden van iemand van wie je houdt, zijn meestal druk en hectisch. Er moet van alles geregeld worden. U hebt misschien veel mensen om u heen en er kan veel bezoek zijn. Als de uitvaart achter de rug is, kan het opeens heel stil en eenzaam worden.
U kunt een leeg gevoel hebben. Een periode van intensieve zorg is achter de rug. Misschien hebt u last van schuldgevoelens. Denkt u: “Had ik maar meer voor hem gedaan”. Of u vraagt zich af: “Had ik het niet heel anders moeten doen?” Ook zijn gevoelens van dankbaarheid mogelijk, omdat de periode van ziekte de mogelijkheid heeft geboden naar het moment van overlijden en afscheid nemen toe te groeien.
Iemand verliezen is een ingrijpende gebeurtenis waar u zowel lichamelijke als emotionele gevolgen van zult ondervinden. Iedereen verwerkt het verlies op een eigen manier. ‘Normale’ verliesverwerking bestaat niet.
Vlak na de dood van uw naaste kunnen er veel en soms ook tegenstrijdige gedachten in u opkomen.
| Ellen: “Hoe cru het ook klinkt, ik was opgelucht toen Ernst zijn laatste adem uitblies. Ik vond het vreselijk om hem te verliezen, maar die laatste tijd was er in mijn ogen echt sprake van ondraaglijk lijden. En dat wens je niemand toe. Vooral niet je allerliefste.” (brochure KWF) |
Sommige nabestaanden voelen zich rustig of bijna gevoelloos, alsof zij ‘verlamd’ zijn. Dit is een reactie die lichaam en geest beschermt tegen een ‘te veel’ aan verdriet. Het gevoel van verlamming zal na verloop van tijd afzwakken en er zal ruimte komen voor het eigenlijke beleven van het verlies.
Anderen zullen veel eerder een gevoel van verdriet, verzet of woede voelen opkomen. Ook kunnen er momenten van positieve gevoelens, blijheid en vrolijkheid zijn. Nabestaanden voelen zich hier soms schuldig over, terwijl ook deze gevoelens heel normaal zijn. De wisselende gevoelens kunnen op de meest onverwachte momenten naar boven komen. Kortom, rouwen doet ieder mens verschillend en ieder zal dat op een eigen manier uiten en beleven.
Nazorg uitklapper, klik om te openen
Verpleegkundige en/of behandelend oncoloog
Na het overlijden zal de verpleegkundige vragen of u prijs stelt op een telefonisch nazorggesprek. Dit gebeurt ongeveer vier weken na het overlijden en bij voorkeur door de verpleegkundige die nauw betrokken was bij het overlijden van uw naaste.
In dit telefonisch nazorggesprek kunt u met de verpleegkundige praten over de periode van ziekte, overlijden en uitvaart van uw naaste en vragen stellen over onderwerpen die u bezighouden. Ook zal er ruimte zijn om te vertellen hoe het emotioneel met u gaat. Het is ook mogelijk om een afspraak met de verpleegkundige op de afdeling te maken.
De behandelend oncoloog van uw naaste zal u eveneens een nazorggesprek aanbieden. Hiervoor kunt u een afspraak maken op de polikliniek, ongeveer zes weken na het overlijden. Eventueel kunnen de behandelend oncoloog en verpleegkundige ook samen een gesprek met u aangaan.
Het nazorggesprek kan u in verwarring brengen, omdat u de periode van ziekte en overlijden mogelijk herbeleeft. Wij raden u aan om een voor u vertrouwd persoon mee te vragen naar het gesprek en de vragen die u hebt van te voren op papier te zetten en mee te nemen.
Dienst Geestelijke verzorging
Het onder ogen zien van het verlies van een dierbare doet pijn. Het leven gaat verder zonder uw naaste. De herinnering blijft. Het vraagt van u aanpassing en nieuwe oriëntatie.
Als u na het overlijden van uw naaste behoefte heeft aan ondersteuning of begeleiding, dan kunt u contact opnemen met de Dienst Geestelijke verzorging van het UMC Utrecht (088 75 567 61). Een geestelijk begeleider is een gesprekspartner met ervaring en deskundigheid op dit gebied. Hij is betrokken en heeft tegelijk voldoende afstand om u te helpen gevoel en herinnering een plaats te geven.
Andere instanties
Hebt u het gevoel dat u hulp nodig heeft of dat u met iemand wilt praten over uw gevoelens en gedachten? Ervaart u uw rouw als te langdurig of weet u zich geen raad met de intensiteit van uw gevoelens? Aarzel dan niet om hulp te zoeken.
Hulp kan gegeven worden door een deskundige, zoals uw huisarts, een praktijkondersteuner GGZ, uw pastor, een maatschappelijk werker, rouwbegeleider of psycholoog. Ook een lotgenotengroep kan steun bieden.
| “Dat ik het eens allemaal kan uiten tegenover iemand die het zelf heeft meegemaakt, die weet wat het is om je armen niet meer om iemand heen te kunnen slaan, je liefde niet meer kwijt te kunnen.” (Forceville-van Rossum, 1999) |
Nawoord
Met deze brochure hebben we geprobeerd u wat handvaten aan te reiken in deze moeilijke periode. Een periode waarin er enerzijds veel geregeld moet worden en er anderzijds veel emoties kunnen spelen. Velen zeggen dat hun leven niet meer zo is als voor het overlijden. En velen vinden ook dat het terugdenken aan hun naaste een droevige, maar ook kostbare herinnering is.
Aanvullende informatie uitklapper, klik om te openen
Medische informatie en verliesverwerking
UMC Utrecht
Dienst Geestelijke verzorging, te bereiken via 088 75 567 61.
IPSO Instellingen voor PsychoSociale Oncologie
Telefoonnummer 06 38 823 597.
Binnen IPSO werken inloophuizen en psycho-oncologische centra samen aan psychosociale zorg voor mensen met kanker en hun naasten. Een Inloophuis is een plaats waar mensen met kanker en hun naasten elkaar kunnen ontmoeten. Het Inloophuis staat open voor iedereen die met kanker in aanraking komt, of is geweest, voor de partners, familieleden, en andere betrokkenen. Het is een plek voor lotgenotencontact.
Website: www.IPSO.nl
Hier kunt u een inloophuis bij u in de buurt vinden.
E-mail: info@ipso.nl
Kanker Infolijn:
Telefoonnummer 0800 022 66 22 (gratis) werkdagen van 12.00 - 17.00 uur.
U wordt te woord gestaan door mensen met een oncologische achtergrond.
- Informatie over kanker
- Telefonisch gesprek of mogelijkheid voor chatten.
- Lotgenotencontact, discussiegroepen en blogs.
De Kanker Infolijn is bedoeld voor mensen met kanker en hun naasten. Via telefoon, chat of website willen zij ingaan op vragen over kanker of de behoefte zorgen of twijfels te delen.
Website: www.kanker.nl
Maatschappelijk werk
Bij het Algemeen Maatschappelijk Werk kunt u terecht met talloze vragen en problemen, bijvoorbeeld:
- problemen in de omgang met anderen zoals partner, kinderen, ouders, huisgenoten, buren, collega’s, klasgenoten...
- problemen met de verwerking van ingrijpende gebeurtenissen: overlijden, scheiding, ziekte, verlies van werk...
- vragen rondom eigen functioneren
- vragen over regelingen, uitkeringen, wetgeving, financiën...
- problemen met instanties
Via uw huisarts kunt u in contact komen met het maatschappelijk werk bij u in de buurt.
SENSOOR de Landelijke Luisterlijn
Telefoonnummer 0900 0767.
Soms is het fijn om met iemand te kunnen praten. Om uw verhaal kwijt te kunnen, samen oplossingen voor een probleem te bedenken of alleen maar even contact te hebben. Een goed opgeleide vrijwilliger heeft dag en nacht echte aandacht voor u.
U kunt ook chatten of mailen: hulp@sensoor.nl.
Website: www.sensoor.nl
NFK Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties
Telefoonnummer 030 29 160 90 (algemeen nummer)
Telefoonnummer 0800 02 266 22 (gratis nummer van de patiënteninfolijn)
E-mail: secretariaat@nfk.nl
Website: www.nfk.nl
Binnen de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) werken patiëntenorganisaties samen. Deze organisaties geven informatie, bieden ondersteuning en komen op voor de belangen van (ex-)kankerpatiënten en hun naasten in zorg en maatschappij.
Informatie palliatieve zorg
Adressen, achtergrond en nieuwsberichten over de zorg voor patiënten die ongeneeslijk ziek zijn of zijn geweest en hun naasten.
Website: www.palliatievezorg.nl
Humanitas
Humanitas heeft een programmalijn ‘Verwerken én verder’. De activiteiten uit deze programmalijn richten zich op ondersteuning van mensen die een partner of naaste hebben verloren.
Website: www.humanitas.nl
Landelijke Steunpunt Verlies (LSV)
De LSV richt zich op hulp en advies bij rouw en verlies. Op de website is een adressenbestand van rouwbegeleiders beschikbaar.
Telefoonnummer 033 46 168 96 (Informatie- en advieslijn Centrum voor Verlies en Rouw maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag van 9.00 - 12.00 uur)
E-mail: via contactpagina website
Website: www.steunbijverlies.nl
Kinderen en jongeren
Stichting Jonge Helden
Website: www.stichtingjongehelden.nl
E-mail: info@stichtingjongehelden.nl
Stichting Jonge Helden stelt zich ten doel te voorkomen dat kinderen/tieners ernstig vastlopen, nadat ze met een ingrijpend verlies te maken hebben gehad dat ze niet (voldoende) hebben kunnen verwerken. Zij doen dit door het organiseren van lotgenotenprogramma’s en door het aanbieden van adviessites voor Jonge Helden en alle volwassenen om hen heen.
Stichting Achter de Regenboog
Telefoonnummer 0900 23 341 41 (informatie- en advieslijn, bereikbaar op werkdagen van 9.00 - 11.00 én op woensdagavond van 19.30 - 21.30)
Website: www.achterderegenboog.nl
E-mail: hulpvraag@achterderegenboog.nl
Stichting Achter de Regenboog is er voor kinderen en jongeren die van dichtbij te maken hebben (gehad) met het overlijden van een dierbare. Kinderen en jongeren kunnen informatie vinden op de site, via het forum contacten met anderen die ook te maken hebben met een naaste die ernstig ziek is of is geweest. Er is ook een mogelijkheid deel te nemen aan weekenden. De stichting staat ook ouders en verzorgers bij met steun en raad in de periode voor, tijdens en na het overlijden.
Uitvaart
Landelijk Steunpunt Rouwbegeleiding
In de ‘Gids na een Overlijden’ staan veel wetenswaardigheden voor nabestaanden. Het gaat om belangrijke informatie voor de eerste verwarrende periode, waarin veel geregeld moet worden. Deze gids wordt vaak uitgereikt door de uitvaartonderneming, maar is ook te bestellen via de website:
Notaristelefoon
Telefoonnummer 0900 34 693 93
Website: www.notaris.nl
Uitvaart regelen
Website: https://www.consumentenbond.nl/erven-schenken/stappenplan-uitvaart-regelen
Overige internetsites
www.rouwverwerking.startpagina.nl
www.wegwijzerkanker.nl tabblad rouwverwerking
Gebruikte literatuur uitklapper, klik om te openen
Boeken
Forceville-Rossum van J, Oosten van R. Leven en dood - Partners op afstand.
Hulp voor rouwenden en hun helpers. Antwerpen: Bosch en Keuning, 1999.
Brochures
Brochure KWF Kanker Bestrijding. “Kanker... als de dood dichtbij is”. (Veel van de citaten komen uit deze brochure)
Brochure UMC Utrecht, (divisie Perinatologie en Gynaecologie) “Rondom verlies”.
Informatiepakket UMC Utrecht, Wilhelmina Kinderziekenhuis.