De mens wordt steeds ouder. Vanaf de industriële revolutie leeft iedere nieuwe generatie namelijk vijf tot tien jaar langer dan die daarvoor. Wel zijn de meeste ouderen de helft van die extra jaren niet vrij van ziekte. Verouderingsbioloog Peter de Keizer onderzoekt wat veroudering is op het niveau van onze cellen en de moleculen daarin. “Ik richt me vooral op het weghalen van ‘slapende’ cellen: belangrijke spelbrekers om in goede gezondheid oud te worden.”
Was de levensverwachting van een Europese vrouw bij geboorte in 1960 nog zo’n 65 jaar, nu is dat rond de 85 jaar. Ook mannen halen nu een veel hogere leeftijd dan destijds. Wel worden veel mensen in slechte gezondheid oud. “Hier moeten we echt wat aan doen”, zegt Peter de Keizer. “Gezonder oud worden is niet alleen prettiger voor onszelf, maar ook belangrijk omdat we steeds minder kinderen krijgen. Een kleiner aantal jonge mensen zal zodoende voor een groter aantal ouderen moeten zorgen. Niks doen zal simpelweg tot een maatschappelijke en financiële catastrofe leiden.”
Winterslaap
Wat is veroudering eigenlijk in onze cellen? Tijdens ons leven ontstaat schade aan ons DNA. Dat is normaal. Het lichaam herstelt de meeste schade, maar een klein deel ervan kan het niet repareren. Die ‘roest’ neemt elk jaar toe. “Onherstelbaar beschadigde cellen kunnen in senescence gaan: een soort winterslaap”, vertelt Peter. Deze senescente cellen - van het Latijn voor verouderen- sturen de hele dag tientallen soorten eiwitten hun omgeving in. En die zorgen weer voor mini-ontstekingen, veroorzaken foutjes bij andere cellen en spelen een rol bij veroudering en verspreiding van kanker. Ook spelen senescente cellen zo een rol bij veel ouderdomsziekten: van verlies aan spiermassa en -kracht tot aderverkalking, COPD en bepaalde vormen van dementie.
Klappen opvangen
Een grote groep Nederlandse onderzoekers heeft 8,5 miljoen euro van ZonMw en Health~Holland gekregen voor onderzoek naar gezond oud worden en vitaliteit. Peter neemt deel aan twee grote projecten: VOILA en SMARTage. VOILA is vooral gericht op biomarkers (signaalstoffen) voor veroudering bij mensen. SMARTage, waar Peter een grote rol in heeft, richt zich op het ontdekken van de verschillende soorten senescence en het maken van stoffen om deze tegen te gaan.
In het UMC Utrecht onderzoekt hij vooral hoe je scenecente cellen in de spieren kunt platleggen. “Spieren van ouderen kunnen zich minder goed herstellen of vernieuwen doordat er senescente cellen in actief zijn”, vertelt Peter. Een oudere die vanwege een operatie bijvoorbeeld nauwelijks beweegt, verliest in een paar dagen enorm veel spiermassa. Dat leidt ertoe dat bewegen ook steeds lastiger wordt. En door een gebrek aan beweging, vermindert ook het herstel en de toename van de spiermassa en -kracht. “Zo heb je steeds minder buffer om klappen op te vangen. Het klinkt misschien cru, maar stoppen met bewegen is vaak het begin van het einde“, zegt hij. “Lukt het in de toekomst om de senescente cellen aan te pakken, dan kunnen we ouderen op termijn mogelijk langer vitaal houden.”
Kankercellen
Van senescente cellen kun je maar beter verlost zijn – dat is duidelijk. Maar hoe? Peter maakt stoffen die deze ‘roestcellen’ kunnen opruimen. In 2017 ontdekte hij dat als je bij oude, grijze muizen de senescente cellen platlegt, je hun veroudering kunt afremmen en ze weer vitaal worden. Inclusief een volle vacht en meer spierkracht. De behandelde muizen gingen ook weer harder rennen in hun loopwiel. Dat lukte hem door een stof te maken die de binding tussen twee eiwitten, FOXO4 en TP53, verbreekt. Een muis is echter geen mens. De tijd was dan ook nog niet rijp om het middel op mensen te testen. “Het is nog niet bekend wat de bijwerkingen zijn. Het is belangrijk dat het middel krachtiger wordt tegen senescente cellen, maar niet tegen gezonde cellen”, zegt Peter. ”We maken nu een krachtiger generatie van deze stoffen. Die testen we eerst in het lab op kankercellen die de behandeling met chemotherapie hebben overleefd: die worden namelijk ook senescent. Vervolgens zullen we studies bij mensen doen. We willen echt een verschil maken voor patiënten.”
Zijn er geen (ernstige) bijwerkingen en de resultaten goed, dan wil hij nagaan of het middel ook helpt tegen ouderdomsaandoeningen, zoals spierafbraak, en of het kan bijdragen aan gezond ouder worden (SMARTage). Als het zover is, wil Peter het middel met zijn start-up Cleara Biotech – verbonden aan het UMC Utrecht - op de markt brengen. “Binnen één generatie kunnen artsen zeker middelen voorschrijven gericht op het verwijderen van senescente cellen”, verwacht hij. “Vermoedelijk zullen die als eerste worden ingezet bij patiënten met kanker en ouderdomsziekten. Maar dat er een middel komt, daar ben ik van overtuigd.”
